Blog Allard van Gent

Onder de naam After Europe schreef de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev vorig jaar een buitengewoon interessant essay over het huidige Europa en de toekomst.

Krastev is van mening dat er bij de totstandkoming van de EU nooit is nagedacht over een mogelijke desintegratie van de Europese Unie. Om die reden doen veel politici er volgens hem van alles aan om de EU in stand te houden. “De architecten van het Europese project hebben zichzelf wijsgemaakt dat, wanneer ze er niet over spreken, ze desintegratie kunnen vermijden.”
Krastev vergelijkt hun houding met die van een hogesnelheidstrein. “Nooit stoppen en nooit omkijken. In plaats van de Europese Unie irreversibel te maken, houdt men zich liever bezig met de strategie een verval ondenkbaar te laten schijnen. ”

Door de vluchtelingencrisis is Europa in een fase beland waarin meer en meer mensen twijfelen aan de EU en de Europese democratie. De Europese politieke partijen verkeren in een identiteitscrisis, omdat volgens hem de pro-EU argumenten op hun kop worden gesteld.

After Europa is ook in het Duits verkrijgbaar. Uitgeverij Suhrkamp gaf het boekje onder de titel Europadämmerung uit. De Duitse media reageerden enthousiast op de bijdrage van Krastev. “Krastev te lezen is een genot, want in zijn stilistische kunst komen de liefde voor literatuur, de politiek zonder illusies en de schoonheid van gedachten bij elkaar”, aldus een stukje uit Die Zeit op de achterflap.

Het boek bestaat uit een inleiding en twee hoofdstukken: “Wij, de Europeanen” luidt de titel van hoofdstuk één en “Zij, het volk” de titel van hoofdstuk twee. Het slotwoord heeft de titel “Overwegingen bij de broosheid en het bieden van weerstand in Europa” meegekregen.

De crisis en de linkse politiek
De hoofdstukken zijn wederom ingedeeld in subhoofdstukken. In het eerste hoofdstuk gaat het onder andere over de crisis en de linkse politiek. In een artikel In These Times betrekt de Sloveense filosoof Slavoj Žižek een klassieke studie van de Zwitsers-Amerikaanse psychiater Elisabeth Kübler-Ross bij zijn overwegingen over de uitwerkingen m.b.t. de vluchtelingencrisis op Europa. In die studie noemt Kübler-Ross het schema van de vijf fasen bij onze reactie op de mededeling dat we aan een ongeneeslijke, dodelijke ziekte lijden:

1. Het niet waar hebben willen (“Ik toch niet, dat is toch helemaal niet mogelijk!”)
2. Kwaadheid (“Waarom dan uitgerekend ik?”)
3. Beraadslagen (“Laat me dan nog zo lang leven tot mijn kinderen klaar zijn met school.”)
4. Depressie (“Ik zal sterven, waarom zal ik überhaupt nog belangstelling voor iets hebben?”)
5. Aanvaarding (“Ik kom er niet tegenop, dus kan ik me er net zo goed op voorbereiden.”)

Volgens Žižek reageren de publieke opinie en de overheid met een soortgelijke combinatie van desperate reacties op de vluchtelingenstroom uit Afrika en het Midden-Oosten, schrijft Krastev: “Daar is het niet waar willen hebben: het is niet zo erg, we moeten het negeren, daar is de kwaadheid: de vluchtelingen zijn een bedreiging voor onze levenswijze, omdat zich islamitische fundamentalisten geïnfiltreerd hebben, daarom moeten we ze niet binnenlaten, daar is het beraadslagen: oké, voeren we quota in en ondersteunen de inrichting van vluchtelingenkampen in onze eigen landen en daar is depressie: we zijn verloren, Europa verandert in Europastan.”
Volgens Krastev ontbreekt “aanvaarding”, dat in dit geval de opbouw van een consistent, gezamenlijk, Europees plan met betrekking tot de omgang met de vluchtelingen zou betekenen.

De tegenstrijdigheid tussen het universele karakter van de mensenrechten en hun omzetting in nationale context vormt volgens Krastev de kern van de actuele crisis bij de linkse politiek met het oog op de vluchtelingencrisis.
Er klonk grote verontwaardiging op het moment dat Žižek bij een topconferentie over de vluchtelingencrisis verklaarde dat “de verdediging van de eigen leefwijze ethisch universalisme niet uitsluit”.
Žižek is een cultureel icoon bij de linkse politici. Hij zei, als de linkse politici hun vooruitstrevende rol in de samenleving willen behouden, dan zouden ze hun tientallen jaren gevoerde oorlog tegen het etnocentrisme moeten opgeven. Uiteindelijk hebben juist de linkse politici zich in de jaren 70 hartstochtelijk voor de rechten van landelijke samenlevingen in India ingezet om hun levenswijze te verdedigen en weerstand tegen globalisering te bieden.
Vandaag de dag beweren rechts georiënteerde partijen dat de welvarende West-Europese landen het recht hebben hun levenswijze te verdedigen en weerstand te bieden tegen de vluchtelingen die in Europa net zo willen leven als in hun eigen landen. De linkse politici worstelen met de vraag hoe ze met deze nieuwe realiteit moeten omgaan.

Vrije val sociaal-democratische partijen
Bovendien leiden de partijen direct links van het midden flinke tegenslagen bij de verkiezingen. In heel Europa bevinden de sociaal-democratische partijen zich in een vrije val. Dat komt volgens Krastev, omdat de arbeiders zich bij extreemrechts hebben aangesloten. In Oostenrijk stemden bij de verkiezingen in 2016 vijfentachtig procent van de arbeiders voor rechtse kandidaten. Bij de deelstaatverkiezingen in de Duitse deelstaat Mecklenburg-Vorpommern ondersteunde meer dan dertig procent van dezelfde groep de AfD. Bij de tweede ronde van de Franse verkiezingen in mei 2017 behaalde Marine Le Pen bij de arbeiders zesenvijftig procent van de stemmen. Krastev schrijft dat het wellicht het meest verbazingwekkende is dat bij het Brexit-referendum in Groot-Brittannië de kiezers in traditioneel “overtuigde” Labour kieskringen voor de beslissende uittreding stemden.

Postmarxistische arbeidersklasse, het verdwijnen van links en rechts
Voor de postmarxistische arbeidersklasse bestaat er vandaag de dag geen reden meer om zich internationaal te manifesteren. Volgens Krastev geloven deze arbeiders noch aan hun avantgarde-rol, noch aan een internationale, antikapitalistische revolutie. Krastev schrijft dat de politieke splitsing in rechts en links van wezenlijk belang was voor een democratisch, politiek Europees model, maar dat deze splitsing nu niet meer in staat is de maatschappelijke splitsingen weer te geven. De voormalige uitgever van het tijdschrift Prospect, David Goodhart, had dat volgens Krastev goed beschreven:

“De oude door klasse en economische voorkeuren bepaalde scheidingslijnen zijn niet verdwenen, maar werden in toenemende mate bedekt door een omvangrijke en soepele scheidingslijn, eentje tussen mensen die de wereld vanaf overal, dus van elke willekeurige plaats, beschouwen en de mensen die ze van een of andere plaats, dus van een bepaalde plaats, beschouwen.
De overal-mensen domineren onze cultuur en maatschappij. […] Ze bezitten een draagbare “verworven” identiteit die gebaseerd is op opleiding en beroepsmatig succes waardoor ze nieuwe plaatsen en mensen niet met onbehagen, maar met vertrouwen tegemoet treden.
De ergens-mensen zijn per definitie nationaal en van eigen bodem en hebben gewoonlijk een “toegekende” identiteit – als Schotse boer, arbeider in Tyneside, Cornische huisvrouw – die is gebaseerd op de verbondenheid met een groep en een bepaalde regio waardoor deze mensen een snelle verandering vaak verontrustender vinden.”

Mensenrechten en crisis

Volgens Krastev trekken door de vluchtelingencrisis de Europeanen hun vroegere houding met de open grenzen nu in twijfel. “Open grenzen gelden niet meer als teken van vrijheid maar als symbool van onzekerheid.” Ook schrijft hij dat in een wereld met versterkte storingen over en weer de Europeanen het bijzonder beangstigend vinden dat migranten zich als pressiemiddel tegen liberale democratieën bijzonder effectief laten inzetten.

“Als de Europeanen in de verbreiding van de democratie een voorwaarde voor een veilige en welvarende wereld zien, dan wordt deze mening door de vluchtelingencrisis vandaag de dag radicaal in twijfel getrokken.“
De ondersteuning voor de democratie buiten Europa is in elkaar gezakt – een nevenschade van de migratiecrisis zou je volgens Krastev kunnen zeggen. “Mochten de Europeanen geloofd hebben dat de export van hun politieke systeem voor stabiliteit in een breekbare wereld zou zorgen, nu hebben ze meer oor voor de opvatting van de Russische president Wladimir Putin die zegt dat de verbreiding van de democratie een destabilisatie tot gevolg kan hebben.”
Mocht het mogelijk zijn dat de voormalige Libische leider Muammar al-Gaddafi weer zou kunnen opstaan en naar de macht terugkeren, dan zouden veel Europeanen dat volgens Krastev zeker hebben gewenst. Volgens de nieuwe Europese consensus mag hij weliswaar een dictator zijn, maar eentje die Europa beschermt tegen migranten die niet welkom zijn.

De vluchtelingencrisis heeft er niet alleen toe geleid dat de tientallen jaren heersende links-rechts verhouding in de Europese politiek is verschoven en de liberale consensus is ondermijnd, maar veroorzaakte ook bij zowel de linkse als de rechtse politici een identiteitscrisis en zette juist ieder argument op zijn kop waarmee de EU haar bestaansrecht rechtvaardigde. “Europa handelt niet meer als een voorbeeld en model voor de toekomstige wereld. De EU wordt vandaag – tenminste door veel van haar aanhangers – als laatste hoop voor de “vesting Europa” geloofd.

Europadämmerung
Ein Essay – Ivan Krastev
Bezoek de pagina van de uitgeverij voor de ‘Leseprobe’