Verjaardag dichteres Rose Ausländer

Posted on 11 mei 2020 by AvG Plaats een reactie

Rose Ausländer, 1914

Vandaag is het precies 119 jaar geleden dat de dichteres Rose Ausländer (11 mei, 1901) in Tsjernivtsi onder de naam Rosalie Beatrice „Ruth“ Scherzer werd geboren. De joodse, uit de Boekovina stammende dichteres, die haar gedichten in het Engels en het Duits schreef, overleed op 3 januari 1988 in een Joods verpleeghuis in Düsseldorf. De laatste elf jaar van haar leven was ze bedlegerig, verliet haar kamer niet en hield zich enkel en alleen nog met het schrijven van gedichten bezig.

Levensloop in het kort
Tijdens de Eerste Wereldoorlog, in 1916, bezetten de Russische troepen haar geboortestad. Ze vluchtte met haar ouders naar Boedapest en later naar Wenen. Na terugkeer in 1920 verlaat ze een jaar later op aanraden van haar moeder wederom Tsjernivtsi. Ze emigreert met haar studievriend Ignaz Ausländer naar Amerika en gaat daar als boekhoudster aan de slag. In de tot 1927 door haar geredigeerde American Herold almanak schrijft ze haar eerste gedichten. Ze trouwt in 1923 met haar studievriend Ignaz Ausländer. Dat huwelijk houdt tot 1926 stand. In dat jaar wordt ze Amerikaanse staatsburger. In 1930 is de officiële scheiding. Rose Ausländer behoudt de naam van haar ex-man tot aan haar dood.

Samen met haar moeder verstopt ze zich van 1943 tot 1944 in een kelder en overleeft. Meer dan 50.000 van haar joodse medeburgers uit Tsjernivtsi worden vermoord.

In 1939 verschijnt haar eerste dichtbundel The Rainbow, die door de critici wordt geloofd maar door de lezers niet goed wordt ontvangen. Als in 1940 de Russische troepen Tsjernivtsi bezetten, wordt Rose Ausländer als vermeende Amerikaanse spion door de Russische NKWD, een machtig Russisch orgaan voor de staatsveiligheid, gearresteerd. Vier maanden later verlaat ze de gevangenis en werkt vervolgens als verpleegster in een oogkliniek. Na flinke oorlogsvoering aan het oostfront bezetten in juli 1941 de met Duitsland verbonden Roemeense troepen Tsjernivtsi. Rose Ausländer wordt naar het getto van de stad verbannen. Samen met haar moeder verstopt ze zich van 1943 tot 1944 in een kelder en overleeft. Meer dan 50.000 van haar joodse medeburgers uit Tsjernivtsi worden vermoord.

In 1944 marcheert het Rode Leger de stad Tsjernivtsi binnen en bevrijdt de paar joden die de verschrikkingen hebben overleefd. Rose Ausländer reist wederom naar New York. Ze werkt er nu als correspondente vreemde talen. Tot 1956 schrijft ze haar gedichten uitsluitend in het Engels. In 1957 ontmoet ze in Parijs de Duitstalige dichter Paul Celan. Onder zijn invloed neemt ze afscheid van haar klassieke, expressionistische toon en moderniseert ze haar stijl. Zeven jaar later vertrekt ze naar Wenen, een jaar daarna naar Düsseldorf. Na uitgebreide reizen door Europa neemt ze in 1972 definitief haar intrek bij het verpleeghuis Nelly Sachs Haus van de joodse gemeente in Düsseldorf.

Lange tijd na haar emigratie naar Duitsland was de dichteres onbekend, totdat ze in 1975 de uitgever Helmut Braun leert kennen. Na een heupbreuk, waarvan ze niet meer herstelt, besluit ze na 1977 haar kamer niet meer te verlaten en zich enkel en alleen nog met het schrijven bezig te houden. Tot haar dood in 1988 publiceert ze tientallen dichtbundels, die hoge oplagen bereiken.

‘Schrijven is een drang’
Rose Ausländer schrijft biografisch. Ze beschrijft haar leven met al zijn tussenstations, liefdes, lijden, hoop, ervaringen, teleurstellingen, geluksmomenten, wegen en doelen, dromen en ‘werkelijkheid van ons onbetrouwbare sprookje.’ Zo staat het in het 60 pagina’s tellende boekje beschreven, dat bij de dvd van de documentaire Der Traum lebt mein Leben zu Ende (2012 – Basis-Film Verleih Berlin) hoort. Aan deze film van Katharina Schubert verleenden de Duitse schrijver en uitgever Helmut Braun en de literatuurwetenschapper en professor voor internationale literatuur aan de universiteit van Tsjernivtsi Peter Rychlo hun medewerking.

Natuurlijk putten ook andere dichters uit hun eigen leven, maar zo’n nauwe verbinding tussen leven en werk als bij Rose Ausländer is ongewoon, bijzonder, misschien uniek. Haar complete werk omvat 3.000 gedichten, waarvan er 2.500 werden gepubliceerd, onder andere bij de Duitse uitgeverij Fischer Verlag. Deze enorme hoeveelheid illustreert haar gedrevenheid. Het is het resultaat van 70 jaar gedreven schrijven. Ze gaf zelf al antwoord op de vraag waar haar motivatie voor haar creatieve werk vandaan komt: “Schrijven is een drang!”

Bij Rose Ausländer was het niet alleen een drang, het was een vorm van leven, van overleven, zoals ze zelf zei. Dat gold vooral tijdens de Shoa, die haar de zwaarste uren, de zwaarste jaren van haar leven bezorgde en waarin het schrijven haar de kracht gaf verder te leven. Veel gedichten ontstonden tijdens explosieve, creatieve schrijffasen, die volgden na periodes van weinig schrijven. Bijzonder creatief was de tijdspanne tussen 1956 en 1963, in de periode dat ze terugkeerde van de Engelse naar de Duitse taal. Ook van 1971 tot 1974, waarin ze vanwege ziekte naar Düsseldorf verhuisde en uiteindelijk van 1982-1986, tijdens haar lange periode van bedlegerigheid in het Duitse verpleeghuis.

Wat voor gedichten schreef Rose Ausländer? Vaak duikt de bewering op, dat ze naïef -intuïtief schreef. Volgens uitgever Helmut Braun is die bewering voor het merendeel van haar gedichten absoluut verkeerd. Ze beheerst haar dichterlijke handwerk perfect. De lichtheid, het zwevende, de muzikaliteit, de fraaie ritmes van vele teksten spiegelen naïef-intuïtief schrijven voor. Volgens Braun leverde Ausländer echter niet alleen perfect hand – en ‘hartwerk’, maar ook denkwerk. De drieklank maakt haar gedichten solitair en is volgens Braun verantwoordelijk voor haar grote succes bij het leespubliek.

Jazz
De Amerikaanse trompettist Paul Brody stuitte bij de zoektocht naar zijn Europese wortels op het werk van Rose Ausländer. Brody toonde altijd bijzondere interesse in de Duitse taal, die zijn moeder wel kon spreken, maar die ze net als veel Joodse vluchtingen meed. In 1939 wist ze met een kindertransport uit Wenen de nazi’s te ontkomen. Zoon Brody leerde de Duitse taal zelf en kwam uit bij Rose Ausländer, die tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Amerika vluchtte en jaren lang alleen in het Engels schreef. Brody in weekblad Der Spiegel: “Ieder gedicht was een kleine explosie, ritmisch, lyrisch, doortrokken van rare humor, en van de pijn van de verdrijving.”

Brody, voor wie gedichten woordmuziek zijn, begon zijn Rose Ausländer project. Hij wilde met rust spanning creëren, “met open plekken, waarbij de luisteraar eerst moet afwachten, wat er gebeurt”. Hij componeerde melodieën bij de gedichten, die hij arrangeerde voor zijn band Sadawi en vijf strijkers. Voor de gezongen en gesproken teksten arrangeerde hij eersteklas kunstenaars zoals de rappende popzanger Cluseo, de jazz-vocaliste Jelena Kuljic en toneelspeelster Meret Becker. Brody verbindt de teksten met zijn trompet. Het gedicht Mensch aus Versehen droeg hij zelf voor, want die regels van Ausländer stelden hem de bewegende vraag naar identiteit en geboortegrond: wie ben je, waar hoor je bij?

De regels van Mensch aus Versehen luiden als volgt: “Ich war einmal ein Hund / der himmlische Hundehüter / warf mich in die Menschenwelt / statt ins Hundereich”. Hoewel ik zelf graag vanuit het Duits naar het Nederlands vertaal, wilde ik hier een uitzondering maken en teruggrijpen op Moederland Woord, een door uitgeverij Signum uitgegeven bundel met vertaalde gedichten van Rose Ausländer. Volgens een Biblion recensie van L. van den Ham staan er “werkelijk onvergetelijk mooie en ontroerende verzen in deze bundel. Men moet ze in het origineel lezen, juist nu de vertaling daarbij helpen kan. Soms, is die vertaling apert onjuist.”

Hoewel ik de bundel in huis heb, ben ik er nog niet aan toe gekomen om die bewering te verifiëren. In het 236 pagina’s tellende boek staan 100 gedichten; de originele Duitse tekst staat altijd op de linkerpagina, direct naast de vertaling op de rechterpagina. Wat blijkt nu, Mensch aus Versehen is niet in de bundel opgenomen en dus waag ik me toch aan een eigen vertaling van de eerder genoemde regels met als titel Mens uit vergissing: Ik was ooit een hond / de hemelse hondenhoeder / wierp mij in de mensenwereld / in plaats van in het hondenrijk”.

Prijzen
In de bibliografie van Moederland woord staan enkele prijzen die Rose Ausländer ten deel vielen:
– de ereprijs van het Wagner College, Staten Island, N.Y. (1957)
– de ereprijs van de stad Meersburg (1965)
– de ereprijs Heine-penning van uitgeverij Hoffman und Campe (1966)
– de Doste-prijs (1967)
– de Ida Dehmel-prijs (1977)
– de Andreas Gryphius-prijs (1977)
– de Roswitha-medaille van de stad Gandersheim (1980)
– de Literatuurprijs van de Beierse Akedemie voor Schone Kunsten (1984)

Biografie
De kritiek over de Nederlandse vertaling is mild in vergelijking met de recensie over de maakster van de in 1995 in het Duits verschenen biografie Es ist ein Aschensommer in der Welt. Rose Ausländer. Sabine Brandt, de redactrice van de Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ), geeft biografe Cilly Helrich er flink van langs. Helrich is 55 jaar, germaniste, lerares in Ulm en volgens Sabine Brandt “in verering met het object van haar onderzoek verbonden. Ze groef naar alles en verzamelde een immense hoeveelheid. Als resultaat presenteert ze een werk dat enkel wenselijke informatie levert en bovendien nog vragen beantwoordt, waarvan je nooit het op het idee zou komen ze te stellen.”

Wie meer wil weten over het leven en het werk van Rose Ausländer raad ik aan de dvd Der Traum lebt mein Leben zu Ende aan te schaffen. Daarnaast is er een Rose Ausländer stichting in het leven geroepen met veel informatie over de dichteres. De website van deze
Rose-Ausländer-Gesellschaft e.V : www.roseauslaender-stiftung.de

Ter afsluiting en ter illustratie een gedicht uit de bundel Moederland woord:

SCHICKSAL

Viermal
klopft es an deine Tür
wie Beethovens Fünfte

bedroht deinen Atem
in jeder Jahreszeit

Form eine Rose
aus Worten
ihr kurzlebiges Schicksal

Fahr
einen Schlitten
in deine schicksalhafte Zukunft

Rück einen Schneemann
von Haus zu Haus

Er lacht
über das Schicksal
der unfaßbaren Welt

NOODLOT

Viermaal
klopt het aan je deur
zoals Beethovens vijfde

bedreigt je adem
in elk seizoen

Vorm een roos
van woorden
haar kortstondig lot