Rainald Goetz en Johann Holtrop, roman over de afbraak van de maatschappij

Posted on 12 juli 2015 by AvG 3 reacties

Literatuurcritici noemen hem het enfant terrible van de Duitse literaire wereld, een geniale grensganger en bovenal een beroepsprovocateur. In zijn laatste boek Johann Holtrop (2012) volgt de Duitse schrijver Rainald Goetz (1954, München) de gelijknamige protagonist en topmanager bij zijn carrière naar de top en bij zijn onvermijdelijke ondergang. Twee jaar later verschijnt de Nederlandse vertaling van een bijzonder boek, geschreven door een merkwaardige auteur.

Gekkenwerk en bezetenheid
Rainald Goetz, zoon van een chirurg en een fotografe uit München, studeert theaterwetenschappen, medicijnen en geschiedenis. In de twee laatstgenoemde studies promoveert hij. Vanaf 1976 schrijft Goetz recensies van kinder- en jeugdboeken voor de Süddeutsche Zeitung en publiceert hij in diverse muzikale en literaire tijdschriften. In 1983 verschijnt de punkroman Irre, zijn succesvolle debuut over de pas afgestudeerde, ambitieuze psychiater Raspe – het alter ego van Goetz, vernoemd naar RAF-lid Jan-Carl Raspe – die door het dagelijks aanschouwen van het menselijk lijden in de psychiatrische inrichting uiteindelijk zelf patiënt wordt.
Vóór Irre is de jonge schrijver al een begrip bij de Duitse literatuurcritici. Die vroege bekendheid dankt hij aan zijn optreden tijdens de jaarlijkse prijsuitreiking van de Bachmannpreis in het Oostenrijkse Klagenfurt. Goetz las zijn verhaal ‘Subito’ voor. Bij een passage over bloed sneed hij voor de televisiecamera’s met een scheermes zijn voorhoofd open. “Op het moment dat Rainald Goetz zijn schedel opensneed en het bloed op zijn manuscript druppelde en druppelde, werd de schrijver Rainald Goetz geboren”, schrijft de Duitse literatuurrecensent Volker Weidemann in Lichtjahre, een toonaangevend naslagwerk over de Duitse literatuur van 1945 tot 2006.

“Op het moment dat Rainald Goetz zijn schedel opensneed en het bloed op zijn manuscript druppelde, werd de schrijver Rainald Goetz geboren”, schreef de Duitse literatuurrecensent Volker Weidemann in Lichtjahre, een tooonaangevend naslagwerk over de Duitse literatuur van 1945 tot 2006. Dat moment is hieronder vanaf minuut 2:40 te zien.

Eind jaren tachtig ontpopt Goetz zich als een auteur die op onnavolgbare en vaak tragikomische wijze over geweld en vernietiging schrijft. Dat voltrekt zich niet alleen in zijn proza, maar eveneens in zijn theaterstukken. Theaterregisseur Theu Boermans brengt in 1989 met theatergezelschap De Trust het eerste deel van Goetz’ theatertrilogie Oorlog (Krieg, 1986) op de planken. “Rainald Goetz, een soort kruising tussen de monomane Thomas Bernhard en de politieke Heiner Müller. Geen Aristoteliaanse toneelwetten dus, maar anarchisme en (schijnbare) chaos, onrust en herhaling, cynisme en wanhoop, gekkenwerk en bezetenheid”, luidt de recensie in het Leids Dagblad uit 1989.

Strijdlustig en prachtig hatelijk
Na zijn essaybundel Hirn (1986) publiceert Goetz in 1987 zijn tweede roman Kontrolliert. Dit boek verdeelt de Duitstalige lezers in twee kampen. Het ene kamp ziet hierin propaganda voor de RAF, het andere kamp beschouwt het werk als totaal niet-politiek, waarbij het niet om de RAF maar om de Duitse romantiek handelt. Zes jaar later schrijft Goetz de theatertrilogie Festung. In de jaren negentig houdt Goetz zich vooral bezig met de technoscene en het nachtleven in Berlijn. In Rave (1988) schrijft hij zoals altijd in de ik-vorm over de lange nachten, seks, drugs, feesten en dj’s. “Een authentiek maar overbodig stuk praktijkbeschrijving voor degenen die thuisbleven”, aldus weekblad Der Spiegel. Goetz wil er absoluut naar streven om het tijdsbeeld vast te leggen en hij start in 1998 met Abfall für alle, een internetdagboek. Het woord blog bestond toen nog niet. Goetz’ haarscherpe observaties verschijnen later in boekvorm onder de titel Abfall für alle: Roman eines Jahres (1999).
In Dekonspiratione (2002) schrijft Goetz onder meer over de oorlog in Kosovo en de aanslag op de Twin Towers. In 2007 en 2008 verschijnen in Klage, de blog van het magazine Vanity Fair, zijn tirades over onder andere bekende Duitsers. Wat al te vaak vergeten wordt, is dat Rainald Goetz goed kan fotograferen. In 2010 komt hij met deel vier van de cyclus Schlucht op de proppen. Dit fotoboek met de titel Elfter September 2010 bevat foto’s van de jaren 2000-2009 en behandelt ‘de kapotheid van de toenmalige tijd’. In dertig jaar tijd wint hij twee belangrijke prijzen voor zijn theaterteksten en een zestal belangrijke, literaire prijzen.
“Op 8 september 2012 verschijnt Johann Holtrop, de nieuwe roman van Rainald Goetz. En de schrijver zou u graag persoonlijk een eerste exemplaar van zijn nieuwe boek overhandigen.” Zo luidt het persbericht van uitgeverij Suhrkamp. Het is weer een actie die aandacht trekt. Zoals zo vaak filmt Goetz zijn boekpresentatie zelf en plaatst de video op www.johannholtrop.de. De reacties van de media lopen uiteen. De Zwitserse Neue Zürcher Zeitung vindt het boek “alles anders dan een serieus te nemen roman”. De Wiener Zeitung ziet het boek echter als een “nieuwe, uitstekende roman”. In Duitsland vindt Focus de roman “kermisplezier maar geen roman”. Het gerenommeerde Berlijnse dagblad taz noemt het boek daarentegen “humoristisch, ironisch, strijdlustig en prachtig hatelijk – zeer gelukt”.

Woede is energie
Johann Holtrop met als ondertitel De afbraak van de maatschappij is het derde deel van de cyclus Schlucht waarin onregelmatig werken verschijnen. Veel critici noemen dit boek Goetz’ eerste conventionele roman, waarin hij voor het eerst de ik-vorm loslaat. Het decor van de roman is een snelle zakenwereld in de eerste tien jaar van deze eeuw. De lezer maakt kennis met het oersaaie stadje Schönhausen, waar het hoofdkantoor van Holtrops firma Assperg is gehuisvest. Het adviesbureau Arrow PC, onderdeel van Assperg, bevindt zich in het schimmige stadje Krölpa in deelstaat Thüringen. Johann Holtrop haat dit soort provinciale stadjes.

De Nederlandse pers schrijft positief over het boek. “Hij is een rat, en deinst er niet voor terug iedereen die hem voor de voeten loopt te ontslaan”, schrijft Maria Vaar treffend in De Groene Amsterdammer. “Te oude of geïsoleerde collega’s zijn ‘sukkels’ die verdwijnen moeten, omdat hun oude en geïsoleerde koppen baas Holtrop niet aanstaan”, meent Bastiaan Kort in het Nederlandse dagblad NRC. Holtrop deinst inderdaad voor niets en niemand terug en vindt zichzelf geweldig. “Holtrop is ook een zodanige hystericus, een fantast, een charismatisch iemand. Hij gebruikt het charisma om mensen uit te buiten, om ze te vangen, om ze voor hem te winnen en daarmee maakt hij zijn eigen leven kapot. Dat is natuurlijk heel veel van mijn eigen problematiek”, aldus Goetz op de Frankfurter Buchmesse in 2012.

De parallellen met de reële topmanager Thomas Middelhoff van het Duitse mediaconglomeraat Bertelsmann zijn overduidelijk. Hij is in Duitsland vooral bekend als de man die warenhuisketen Karstadt en postorderbedrijf Quelle als speelbal voor investeerders en banken gebruikte. Dit ging ten koste van duizenden medewerkers. De bedrijven fuseerden in KarstadtQuelle, het bedrijf dat Middelhoff vervolgens de naam Arcandor gaf. Daarnaast leidde hij eerder het Duitse mediaconglomeraat Bertelsmann. Ook andere reële zakenmensen duiken met fictieve naam op. Voor de Duitsers zijn dit leuke extra weetjes, maar ze vormen geen onoverkomelijke hindernissen voor de Nederlandstalige lezers. Dat komt mede door de prima vertaling van Willy Hemelrijk. De ondergang van Thomas Middelhoff is overigens actueler dan ooit. Deze voormalige topman van het Duitse mediabedrijf Bertelsmann en van de distributiegroep Arcandor wordt verdacht van grootschalige belastingfraude en bedrog.

Gelukkig schuwt Goetz de humor niet. Deze komt vooral in absurde dialogen tot uiting en levert vaak hilarische scènes op. Opvallend is het grote aantal personages. In kort tijdsbestek lees je hoe ze denken, wat ze vinden om kort daarna te verdwijnen. Goetz gebruikt meer dan 120 personen om situaties haarscherp weer te geven, en dat kan hij als geen ander. Soms raak je als lezer verstrikt in een ellenlange zin, maar dat doet geen afbreuk aan het geheel. Hoe de personages over elkaar denken, dat staat in dit boek niet tussen de regels maar inktzwart op het papier gedrukt. Wordt een persoon geïntroduceerd, dan staat er bijvoorbeeld “daar komt die en die, weer zo’n rat.” Je merkt dat Goetz er plezier aan beleeft zijn personages er eens flink van langs te geven. Hij houdt ervan als mensen worden aangevallen. “Ik zou zelf graag aanvallen – het klinkt verschrikkelijk – maar dat vind ik goed. Ik vind ruzie een positief proces dat de openbaarheid bevordert”, aldus Goetz in een lang interview in weekblad Die Zeit, dat onder de titel Woede is energie als boekje in het Nederlands verkrijgbaar is. Hierin geeft de schrijver openhartig antwoorden op vragen die direct met de roman samenhangen.

Als je eenmaal het juiste leesritme gevonden hebt, is Johann Holtrop een ware belevenis, die je niet zo snel meer vergeet. De vaart neemt met de bladzijde toe. “Woedend ging ik voorwaarts”, staat er op de achterkant van het boek. Rainald Goetz: “Als je die zin uitspreekt, in dat ritme, deze 1-2-woedend ging ik voorwaarts, die vier woorden zijn de impuls van de hele roman, zo gaat het verhaal van Holtrop ook voorwaarts.”

1 augustus 2012: Rainald Goetz presenteert in het huis van uitgeverij Suhrkamp zijn roman Johann Holtrop.