Blog Allard van Gent

Midden jaren negentig vat de Duitse literatuurwetenschapper Reiner Stach het plan op een groot opgezette Kafka biografie te schrijven. S. Fischer Verlag gaat akkoord. In 2002 verschijnt het eerste deel, zes jaar later deel twee en in 2014 sluit Stach zijn mammoetproject af. De biografie telt ruim 2.000 pagina’s.

Reiner Stach studeerde filosofie, wiskunde en literatuurwetenschap. Wanneer hij in 1996 met de Kafka-biografie begint, is het voor hem al duidelijk dat die uit drie delen zal bestaan. Hij gaat bewust met deel twee van start. Er zou in de toekomst immers nog materiaal uit de nalatenschap van Kafka’s vriend Max Brod kunnen opduiken en over de eerste periode van Kafka’s leven is geen uitvoerige correspondentie voorhanden. Dagboeken zijn er volgens Stach waarschijnlijk wel geweest, maar Kafka heeft ze vermoedelijk zelf vernietigd. Dus vangt de biografie midden in het leven van Kafka aan. Het is de fase waarin zijn belangrijkste werken tot stand komen. ‘Dat kwam goed over bij het publiek. De mensen wilden weten hoe Der Process en Die Verwandlung zijn ontstaan. Dat staat in het middelste deel. De lezers hebben de volgorde dus niet als gebrek gezien, maar als een prachtige toegang tot de biografie’, vertelt Reiner Stach tijdens mijn bezoek aan zijn woning in Berlijn. Voor de realisatie van de biografie tast de uitgeverij diep in de buidel, want de biograaf ontvangt al die jaren een maandelijks voorschot op zijn honorarium. Reiner Stach ziet dit als een prijs in de loterij. Voor de uitgeverij behoort het dure project tot het ‘tafelzilver’, aldus uitgeverij-redactrice Ursula Köhler in een interview. ‘Kafka is één van onze huisschrijvers, dan moet een uitgeverij kleur bekennen en iets investeren.’

Deel 1
In deel één komt de sportieve Franz Kafka aan bod. Hij is lang en dun, maar ziet zichzelf liever met een paar flinke spierballen. Daarom koopt hij het oefenboek van Eugen Sandow, de pionier op het gebied van bodybuilding. Op koude winteravonden doet Kafka met blote bast gymnastiekoefeningen voor het open venster. Deze trainingen van de Deense gymnastiekleraar Johann Peder Müller waren destijds een wereldwijd succes. Kafka blijkt ook een fervent zwemmer te zijn, hij roeit en hij bezit een fiets. Volgens hem bestrijd je ziektes vooral preventief. Dat is ook de stelregel van de door Kafka zeer geprezen natuurgeneeskunde. Hij bezoekt twee keer het Lahmann sanatorium in Dresden, waar hij in 1905 Rilke en in 1906 Thomas Mann had kunnen ontmoeten. Stach merkt op dat Kafka in zijn proza geen personages opvoert die hun heil zoeken in een sanatorium, die vegetarisch zijn of die de onwetendheid van traditionele artsen vervloeken. Dat deed Kafka namelijk zelf wel. Ook komt Kafka’s fascinatie voor Japanse kunst aan de orde en we zijn getuige van een hilarische scene op zijn werkplek. De manier waarop Stach de situatie beschrijft waarin Kafka ten overstaande van de president van de verzekeringsmaatschappij een minuten durende lachaanval krijgt, is meesterlijk.

Deel 2
In het tweede deel komt het literaire leven van Kafka op gang. Max Brod neemt hem in 1910 mee naar Leipzig om kennis te maken met de uitgevers Ernst Rowohlt en Kurt Wolff. Laatstgenoemde hoort bij het afscheid een zin van Kafka die geen enkele uitgever ooit uit de mond van een schrijver hoorde of ooit zal horen: ‘Ik zal u altijd veel dankbaarder zijn voor het terugsturen van mijn manuscripten dan voor het publiceren ervan.’ Als lezer ervaren we in dit deel ook hoe Kafka aan zijn project ‘Amerika’ en aan andere verhalen werkt. Natuurlijk komt Felice Bauer in beeld. Onder haar invloed schrijft hij ruim een week na hun eerste ontmoeting in één ruk Das Urteil en hij draagt het verhaal aan haar op. ‘Kafka in extase’, schrijft Brod in zijn dagboek. We beleven van zeer dichtbij de scene in hotel Askanischer Hof, die aanleiding was voor Kakfa’s wereldberoemde roman Der Prozess. In dat Berlijnse hotel confronteert zijn verloofde Felice hem met de brieven die hij aan haar vriendin Grete in Wenen schreef en waarin hij zijn scepsis over het naderende huwelijk uitte. De verloving wordt verbroken. Kafka voelt zich aangeklaagd door Felice en Grete die als gezworenen tegenover hem zitten. Dit voorbeeld illustreert hoe Kafka’s privéleven direct samenhangt met zijn verhalen. De teksten zijn echter ook zonder de kennis van zijn privéleven uitstekend leesbaar, dat bewijst het wereldwijde succes van zijn boeken.

Deel 3
In het derde deel komt de uitbraak van de Spaanse griep ter sprake, die ca. 40 miljoen mensen het leven kost. Wanneer Kafka er in 1918zelf  mee wordt besmet, breekt bij hem voor de tweede keer tbc uit, nu  echter met fatale afloop. We maken kennis met Kafka’s tweede verloofde Julie Wohryzek en Kafka’s beroemde ‘brief aan vader’, waarvan regelmatig fragmenten in de biografie opduiken. In 1923 leert Kafka Dora Diamant kennen. Biograaf Reiner Stach beschrijft aangrijpend hoe zij Kafka tijdens zijn laatste maanden ondersteunt, tot aan zijn dood in een klein sanatorium in Kierling. In alle drie de delen spelen het zionisme, de strijd tussen de Oost- en Westjoden, de Jodenhaat en de conflicten tussen de Duits en Tsjechisch sprekende bevolking een belangrijke rol. Daarnaast verraadt de biografie veel interessante details over de personen die in het leven van Kafka een rol van betekenis spelen.

Vorm
Stach schrijft in een schitterende romanvorm. Ik vraag hem of hij een andere biografie in deze stijl kent. ‘De biografie van Sartre over Flaubert is een voorbeeld. Het is literair niet zeer goed, maar hij probeerde veel maatschappelijke gebeurtenissen met het individu te verweven. Dat heb ik ook geprobeerd. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog maakte ik gebruik van een zoombeweging. Aan de ene kant het individu Kafka achter zijn bureau, aan de andere kant enkele ministers in Wenen die besluiten oorlog te voeren. Ze weten echter nog niet welke consequenties die met zich meebrengen. Dan kom ik uit Wenen steeds dichter in de buurt van Kafka die achter zijn bureau zit. Welke consequenties heeft de oorlog in het algemeen? Welke consequenties heeft de oorlog voor Praag? Wat weten de mensen in Praag over de oorlog en weet Kafka door zijn functie bij het verzekeringsbedrijf meer over de oorlog dan anderen? Door de vele tussenstappen is dat natuurlijk spannend voor de lezers, omdat ze een empathie voor de situatie krijgen.’

Biografieën
In 1937 schrijft Max Brod de eerste Kafka-biografie. Walter Benjamin is het oneens met de religieuze interpretaties van Brod. De Nederlandse schrijver Menno ter Braak was evenmin onder de indruk: ‘Het belang ervan moet men voornamelijk in de meegedeelde feiten zoeken; de commentaar van Brod is vaak onbevredigend.’ Reiner Stach uit eveneens kritiek: ‘Ik geloof niet dat Brod Kafka echt heeft begrepen. Een indicatie daarvoor is hoe Brod zich later uitliet over Samuel Beckett, voor mij de eigenlijke erfgenaam van Kafka, omdat hij het voor elkaar kreeg het verschrikkelijke en het komische te verenigen. Brod zegt dat Kafka met dat absurde gedoe überhaupt niets te maken heeft. Die vorm van moderniteit was dus volledig vreemd voor Brod en ging daadwerkelijk boven zijn pet.’ In 1958 publiceert de Duitse uitgever Wagenbach een biografie over Kafka. Volgens Stach is dat eerder een belangrijke bronnenpublicatie dan een nauwkeurige biografie. In 1969 schrijft Elias Canetti Der andere Prozeß, een boek dat Stach in zijn biografie af en toe becommentarieert. ‘Canetti wist niet wie Felice Bauer was, omdat hij geen informatie over haar had. Daarom dacht hij dat ze enkel een projectiewand was voor Kafka. Op de kaft van de eerste uitgave staat dan ook een vrouw zonder gezicht. Voor Kafka was ze natuurlijk niet zonder gezicht. Nu we door de brieven van Felice Bauer veel over haar weten klopt die informatie in dat boek niet meer.’

Beeld van Kafka
Veel mensen hebben een verkeerd beeld van de persoon Franz Kafka. Ze denken dat hij voortdurend depressief was of iets dergelijks. ‘Dat is onzin’, zegt Stach. `Kafka was zeer charmant en grappig. Hij had gevoel voor humor en was een grote fan van de bioscoop. Hij was er meermaals per week te vinden. Bovendien was hij heel nieuwsgierig naar techniek en enorm in vliegtuigen geïnteresseerd. Hij wilde per se Bleriot zien, de man die als eerste over Het Kanaal vloog. Daarom reisde hij naar de vliegshow in Brescia. Daarnaast denken veel mensen dat Kafka een volledig onderdrukte, neurotische seksualiteit had. Dat klopt niet. Het enige probleem was dat hij niet in staat was een verschil te maken tussen prostituees en burgerlijke vrouwen. Je gedraagt je tegenover de ene groep anders dan tegenover de andere. Bij Kafka was dat niet zo. Twee keer had hij een relatie met een prostituee. Hij behandelde haar net zoals andere vrouwen. Hij ging met haar naar de bioscoop en liep met haar over de marktplaats.’

Overzicht
Hoe behoud je met zo veel informatie het overzicht? Die vraag stelde een journalist van de Wiener Zeitung. Stach biedt een inkijk in zijn systhematische manier van werken: ‘Dat was niet gemakkelijk. De tijd van de kaartenbakken is voorbij. Bij mijn proefschrift, dat eveneens over Kafka ging, maakte ik daar nog gebruik van. Vandaag de dag heb je een goed georganiseerde database nodig. Al midden jaren negentig heb ik een soort synopsis aangelegd, een enorme tabel waaruit je kunt opmaken wat er op iedere aparte dag is gebeurd. Aan de linkerkant noteerde ik welke autobiografische getuigenissen er van Kafka zijn – dagboekaantekeningen, brieven, enz. – in beide kolommen rechts daarvan noteerde ik wat er in Praag en in de cultuur gebeurde, dus welke boeken er werden uitgegeven, welke lezingen er in Praag werden gehouden en welke films er in de bioscoop draaiden. Anders kun je het overzicht met honderdduizenden details niet behouden. Deze synopsis was de kern van mijn data-organisatie.’

Media
De pers reageert lovend op de nieuwe Kafka-biografie. ‘Nu al een meesterwerk’, schrijft de Duitse radiozender Deutschlandfunk. De Franfurter Allgemeine Zeitung meldt dat ‘een mijlpaal van de Duitse literatuurgeschiedenis compleet is’. Het weekblad Der Spiegel schrijft dat door de synoptische blik van één persoon een adembenemende rijkdom aan data en literatuur verwerkt is en met elkaar verbonden tot een fantastische compositie. Het dagblad Die Welt noemt het een monumentale biografie. Ook in het buitenland krijgt de biografie lovende recensies. ‘Door zijn onuitputtelijke geleerdheid, zijn immense inlevingsvermogen en zijn hartstochtelijke stijl is het Stach gelukt over te brengen hoe het geweest is Franz Kafka te zijn.’ Dat schrijft John Banville van The New York Review of Books.

Huidige tijd
De biografie herinnert in mijn ogen aan het hedendaagse leven. Dat beaamt Stach: ‘Er zijn hele sterke parallellen zoals de snelheid van de technische innovatie. Elk jaar een nieuwe technologie. Nu zie je dat het internet explodeert met zijn vele opties. Het gaat nu eenmaal te snel. Cultuurwetenschappers kunnen de snel op elkaar volgende trends niet meer volgen. Willen ze de gevolgen van een bepaalde nieuwe technologie onderzoeken, Facebook bijvoorbeeld, dan is er een jaar later al de volgende technologie, WhatsApp bijvoorbeeld. Het is niet mogelijk te analyseren, omdat het te snel gaat. De mensen kunnen het niet meer aan. Dan komt er een tegenreactie, een slow down. Men wil graag eenvoudige boodschappen hebben. Dat is natuurlijk dé kans voor de esoterie. De esoterie is een miljardenbusiness. Dat hangt dus samen met het feit dat de wereld technisch gezien steeds gecompliceerder wordt, steeds sneller en complexer. En precies zo was het ook rondom het jaar 1900. Destijds heette die tegenbeweging Lebensreform. De gangbare ziekte was nervositeit, dat is de burn-out van vandaag.’

Film
Deze biografie zal ook op het witte doek verschijnen. De contracten zijn al getekend. “Ik kan echter nog geen details geven. Momenteel kijken we op welke plaatsen we draaien. Natuurlijk in Praag, maar er zijn nog andere plekken. Aan de Ostsee, in Zwitserland, misschien in Parijs. Hoe meer plekken, hoe hoger de kosten.”
De film is een Duits-Oostenrijkse coproductie. Wanneer de filmbeelden net zo fraai worden als de door Stach geschreven scènes, dan hebben we een bijzonder mooie film in het vooruitzicht.
Tot slot vertelt Reiner Stach me dat hij Wege entstehen beim gehen de beste documentaire over Kafka vindt. Hij werkte er zelf aan mee. Deze uitzending van de Bayerische Rundfunk is via Google te vinden met de zoekwoorden “BR Kafka Lido”.

Lees het complete artikel in Kunsttijdschrift Vlaanderen, te bestellen via deze link.

Mijn bijdragen in Kunsttijdschrift Vlaanderen zijn ook na te slaan in de Openbare Bibliotheken Vlaanderen.

Koop de drie delen van de Duitse biografie via bol.com:

Die frühen Jahre

Die Jahre der Erkenntnis 

Die Jahre der Entscheidungen 

Documentaire over Kafka
In het artikel vertelt Reiner Stach dat hij Wege entstehen beim Gehen de beste documentaire over Kafka vindt. Die film van 44 minuten is via onderstaande link te bekijken:
Kafka. Wege entstehen beim Gehen

UPDATE
Op vrijdag 16 september mag de Duitse biograaf Reiner Stach in ‘Theater Koblenz’ de Joseph-Breitbach-Preis 2016 in ontvangst nemen. Aan deze onderscheiding is een geldbedrag van 50.000 euro verbonden: www.joseph-breitbach-preis.de