Blog Allard van Gent

Gisteren opende in het Literaturhaus Berlin een unieke tentoonstelling over Stefans Zweigs Schaaknovelle. De expositie is tot en met 24 september te bewonderen.

De Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig (geb. 1881) bracht acht jaar van zijn leven in ballingschap door. Een dag na de deemoedige doorzoeking van zijn villa aan de Kapuzinerberg in Salzburg verliet hij Oostenrijk op 20 februari 1934, leefde vervolgens in Londen en vanaf de zomer 1939 samen met zijn tweede vrouw Lotte Altmann (geb. 1908) in het Engelse kuuroord Bath.

De voorlopige Certificates of identity eindigden voor beiden in het voorjaar van 1940, net toen ze Brits staatsburger werden. In hun passen stond echter de stempel “alien enemy”, wat duidelijk de herkomst uit een vijandelijk land weergeeft. Als de Zweigs dan eind juni 1940 uiteindelijk naar New York en vervolgens naar Rio de Janeiro vertrekken, hielden Duitse troepen al 10 dagen Parijs bezet. Ook voor Groot-Brittannië was de situatie gevaarlijk geworden: vanwege een luchtalarm moesten Lotte en Stefan Zweig de nacht van hun vertrek deels in de schuilkelder van hun hotel in Liverpool doorbrengen.

In de herfst en de winter van 1940 reisden de Zweigs naar Brazilië. Al in de zomer van 1936 werd Zweig daar als een ster onthaald en had hij zijn indrukken vol dankbaarheid weergegeven. Maar zijn nieuwe hommage Brasilien. Ein Land der Zukunft kreeg nu opeens met kritische geluiden te maken. Zweig had namelijk niet geschreven dat de Braziliaanse president ondertussen dictatoriaal regeerde, partijen en vakbonden verboden waren, ongeliefde journalisten in de gevangenis belandden en de immigratie van Joden in de toekomst verhinderd zou worden.

Enkele weken voor zijn 60e verjaardag trok Zweig samen met zijn vrouw in een bescheiden huis in de Braziliaanse stad Petrópolis, landinwaarts vanaf Rio de Janeiro, “een klein Semmering, alleen primitiever, zoals anno 1900 het Salzkammergut“. In het afgelegen, provinciale verblijf herschreef Zweig zijn herinneringen Die Welt von Gestern en schreef “iets nieuws”, de Schaaknovelle. Toen hij op 21 februari 1942 op het postkantoor van Petrópolis drie pagina’s van de novelle opstuurde, had Brazilië de diplomatieke betrekkingen met Duitsland al afgebroken. Duits gold voortaan als vijandelijke taal en mocht niet meer in het openbaar worden gesproken, ook het transporteren van Duits gedrukt materiaal was verboden.

In de nacht op 23 februari namen Lotte en Stefan Zweig een overdosis Barbital. Ze legden in hun testament vast dat ze niet op het Joodse kerkhof in Rio de Janeiro begraven wilden worden. Daarom kregen ze op 24 februari 1942 een staatsbegrafenis in Petrópolis.

Uitgeput door het ontheemd rondtrekken in ballingschap neemt Zweig in zijn laatste twee ontstane werken afscheid van zijn geestelijk vaderland. In zijn autobiografische herinneringen Die Welt von Gestern zweert hij op het oude Europa, de openheid voor een internationale wereld en de culturele sfeer van zijn geboortestad Wenen. In Schaaknovelle daarentegen geeft hij de afschuwelijke gebeurtenissen van de barbarij weer die de droom van een verenigd, geciviliseerd Europa radicaal vernietigde. De protagonist van de novelle, de advocaat dr. B., lukte het echter te vluchten naar een leven in ballingschap. Maar bij de overtocht van New York naar Argentinië is geen sprake meer van een aankomst in een veilige haven. Veel eerder wordt dr. B. overweldigd oor zijn traumatische Weense belevenissen.

Die Welt von Gestern en Schachnovelle staan als exemplaire werken van de schrijver in ballingschap centraal in de tentoonstelling die gebruik kon maken van talrijke manuscripten, typoscripten en persoonlijke documenten van Zweig uit Amerikaanse en Israëlische archieven. Ook delen van de autografen-verzameling die Zweig eind 1937 aan de nationale Oostenrijkse bibliotheek overhandigde, zijn tijdens deze tentoonstelling voor de eerste keer te zien. Dankbaarheid voor zijn gulheid heeft hij van Oostenrijk nooit ervaren, in tegendeel: zijn boeken werden op 30 april 1938 op de Residenzplatz in Salzburg door nationaalsocialistisch gepeupel verbrand. In de expositie is een na de oorlog opgenomen radiogesprek te horen met Zweigs eerste echtgenote Friderike die later in de Verenigde Staten leefde.

Schaaknovelle is het enige verhaal van Zweig waarin hij hedendaagse politieke verhoudingen beschrijft. Met de scenes die zich in het voormalige Weense Grand-Hotel Métropole afspelen heeft Zweig een monument opgericht voor de slachtoffers van het Nationaalsocialisme. In dit in beslag genomen hotel was sinds eind maart 1938 de centrale van de Gestapo gehuisvest. In de tentoonstelling wordt een groot model van het Métropole getoond. In film- en geluidsopnames vertellen Rosa Grossmann en Bruno Kreisky plaatsvervangend voor vele anderen die daar gemarteld en vernederd werden, over hun belevenissen.

Naast opnames uit de in 1960 geproduceerde film Schachnovelle (met Curd Jürgens en Mario Adorf) zijn ook Zweigs gebruikte schaakboeken, delen van met de hand bewerkte typoscripten en de eerste boekuitgaven van het verhaal te zien. In een ontroerende Braziliaanse documentaire komen nog getuigen uit de tijd van Zweig aan het woord, waaronder zijn uitgever Abrahão Koogan.

Ook Zweigs vriendschap net Sigmund Freud, zijn engagement voor de oprichting van de Europese PEN-club in de Verenigde Staten en zijn hulpvaardigheid voor Joodse vluchtelingen worden in de tentoonstelling, die vanwege de 75e sterfdag van Stefan Zweig nieuw werd ontworpen, indrukwekkend gedocumenteerd.

Wikipedia: “Zweig had een humanistische levensopvatting en een uitgesproken voorkeur voor een onverdeeld Europa. Het is waarschijnlijk daarom dat hij in zijn biografie over Erasmus eigenlijk zijn persoonlijke “held” beschrijft: een humanist die consequent het extreme afwijst en het midden (de matiging) kiest. Zijn ideaal is een verenigd, humanistisch Europa.“

Bovenstaande tekst is een vrije vertaling van beschrijving die op de website van het Literaturhaus Berlin staat weergegeven:
http://www.literaturhaus-berlin.de/veranstaltung/976-stefan-zweigs-schachnovelle-2.html

Lees op dit blog de originele Duitse tekst van Schachnovelle:
Schachnovelle von Stefan Zweig

Tentoonstelling Stefan Zweigs “Schachnovelle”
27.7. tot 24.9.2017
Di – vr: 14 – 19 uur
Za, zo: 11 – 19 uur
Entree 6.- / 4.- euro

Curator: Dr. Klemens Renoldner, Stefan Zweig Zentrum Salzburg
Vormgeving: Peter Karlhuber, Wenen

Literaturhaus Berlin
Fasanenstraße 23
10719 Berlin
Website: www.literaturhaus-berlin-de

Download flyer (pdf) met begeleidend programma bij de tentoonstelling:
http://www.literaturhaus-berlin.de/images/Ausstellungen/flyer_zweig_druck1.compressed.pdf

Speelfilm
In 2016 draaide de speelfilm Vor der Morgenröte in de Duitse bioscopen. Regisseuse Maria Schrader vertelt in deze Duits-Frans-Oostenrijke coproductie het leven van de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig. De première in Duitsland was op 30 mei 2016 in het Berlijnse Delphi Fimpalast. De Frankfurter Allgemeine Zeitung looft de acteerprestaties van Josel Hader en Barbara Sukowa, maar noem de film voor de rest “stom als een wassenbeeldenmuseum”. Oliver Kaever noemt de film in weekblad Spiegel daarentegen “gewoon een van de beste films van het jaar.” Ik heb de film zelf gezien en kan hem van harte aanbevelen. Met prachtige opnames wordt op elegante wijze het leven van Stefan Zweig in beeld gebracht.