Blog Allard van Gent

2 december 1990 was een historische dag in Duitsland. Voor de eerste keer sinds november 1932 vonden er in heel Duitsland weer vrije parlementsverkiezingen plaats. Slechts twee maanden na de feestelijke Duitse hereniging op 3 oktober 1990 werden er naast circa 46,5 miljoen kiesgerechtigde West-Duitsers ook ruim elf miljoen stemgerechtigden in Oost-Duitsland en circa 2,5 miljoen Berlijners opgeroepen de twaalfde Duitse Tweede Kamer (Bondsdag) te kiezen.

De bijzondere betekenis van die verkiezingen was ook bij de verkiezingsstrijders bekend. Zo wees de voormalige minister voor werkgelegenheid dr. Norbert Blüm (CDU) er telkens weer op: “De verkiezingsstrijd in 1990 is te vergelijken met de verkiezingsstrijd in 1949. Weer begint er een nieuw traject in de geschiedenis van ons vaderland!”

Kohl tegen Lafontaine

Blüm had gelijk, de verkiezingsstrijd was inderdaad ongewoon. Hij stond geheel en al in het teken van één thema: de Duitse eenheid. De financiering daarvan ontwikkelde zich tot een centrale en heftig bediscussieerde vraag. Terwijl bondskanselier Helmut Kohl, partijleider van CDU/CSU “bloeiende tijden” voor de vijf nieuwe deelstaten Mecklenburg-Vorpommern, Brandenburg, Sachsen, Thüringen en Sachsen-Anhalt voorspelde, waarschuwde Oskar Lafontaine, SPD-kandidaat voor het kanselierschap, voor explosieve kosten, stijgende staatsschulden en onontkoombare verhogingen van de belastingen.

Misschien lag het aan de discussie over de financiële gevolgen, maar twee maanden na de feestelijke Duitse hereniging scheen de grote euforie bij de bevolking voorbij te zijn. Weliswaar toerden de verkiezingsstrijders nog dwars door het land en vulden ze tussen Flensburg en München, Cottbus en Aken zoals altijd bij de verkiezingen de pleinen en zalen, de stemming in het algemeen bleef mat.

Een zekere moeheid

De verkiezingsstrijd kwam niet op gang. De reden daarvoor zagen veel waarnemers in een zekere moeheid t.o.v. het centrale thema hereniging. Meer dan een jaar na de val van de Muur, die de mensen politiek actief maakte, waren nu alle argumenten over de weg naar de eenheid uitgewisseld – de verkiezingsstrijd kon niet veel meer losmaken.

Daar kwam bij dat de verkiezingsuitslag al lang vast leek te liggen: de wekelijkse peilingen zagen steeds de CDU, de partij van de bondskanselier , met de CSU op kop liggen. Ook de nog zittende coalitiepartner FDP werd een glanzende verkiezingsuitslag voorspeld. Achtergebleven was de SPD. Zelfs hun aanhangers verloren in de weken voor de verkiezingen peu a peu het vertrouwen in een overwinning van hun partijleider of in ieder geval van een goed resultaat.

Optimistische kanselier

Weliswaar lukte het Lafontaine bij zijn openbare optredens met zijn retorische kracht de stemming erin te brengen, maar tegen Kohl, die als “kanselier van de eenheid” nog behoorlijk van die status profiteerde, had zijn uitdager geen kans.

Kohl, die wezenlijk aan de totstandkoming van de Duitse eenheid heeft meegewerkt, benadrukte met veel nationale pathos de kansen van de Duitse hereniging en verbreidde optimisme. Lafontaine daarentegen legde bij zijn verkiezingsoptreden telkens weer de vinger op de wond. Hij thematiseerde de stijgende werkloosheid in de voormalige DDR, de ineenstorting van de industrie aldaar en de garantie van pensioenen.

Twee kiesgebieden

Maar het pessimisme van Lafontaine kwam niet aan. Juist de mensen in de nieuwe deelstaten hadden moeite met de bewust anti-nationale en koel argumenterende man uit het Saarland. Hun ziel raakte niet hij maar de regerende bondskanselier.

Dat werd uiteindelijk duidelijk bij de verkiezingen, waarbij – weer een eigenaardigheid van de eerste gezamenlijke Duitse verkiezingen – twee kiesgebieden van kracht waren. Deze indeling in een kiesgebied West en een kiesgebied Oost met een apart te berekenen vijf procent kiesdrempel (Fünf-Prozent-Sperrklausel) zou de gelijkheid van kansen bij kleinere partijen moeten garanderen.

West-Berlijners kiezen direct

Kort voor de verkiezingen had de Hoge Raad namelijk besloten dat de situatie van het pas herenigde Duitsland een bijzondere omstandigheid vormde en ook een kiesdrempel van vijf procent voor het gehele kiesgebied in dit speciale geval in strijd was met de grondwet. Om die reden moest een partij of in de oude Duitse Bondsrepubliek inclusief West-Berlijn, of in de nieuwe Duitse Bondsrepubliek minimaal vijf procent van de stemmen behalen om in de Bondsdag (Tweede Kamer) te kunnen komen. Een regeling die de facto een afzwakking was van de vijf procent kiesdrempel.

In 1990 mochten ook West-Berlijners voor de eerste keer direct voor de Bonsdag kiezen. De tot dan toe geldende bijzondere regeling, waarbij de 22 Berlijnse Tweede Kamerleden van het Berlijnse Huis van afgevaardigden werden gekozen, viel weg.

CDU/CSU en FDP winnen, SPD verliest

Als de stemlokalen op 2 december sluiten en de stemmen worden geteld, dan wordt al snel duidelijk dat de opiniepeilingen het aan het rechte eind hebben: duidelijk winnaar van de eerste gezamenlijke Duitse parlementsverkiezingen was de al bestaande regeringscoalitie van CDU/CSU en FDP. Op de CDU/CSU stemde 53,8 procent van de kiezers, op de FDP, die met hun populaire minister van Buitenlandse Zaken en vicebondskanselier Dietrich Genscher vooruitgang boekte, stemde elf procent.

De SPD zakte van 37 naar 33,5 procent en bereikte het tot dan toe slechtste resultaat sinds 1957. De verkiezingsanalytici waren het over de oorzaken eens: de sociaaldemocratie had het juiste onderwerp uitgekozen, maar op het verkeerde tijdstip.

PDS en Groenen profiteren van de gescheiden kiesdrempel

Nog harder dan de SPD werden de Groenen in West-Duitsland getroffen: ze hadden in de verkiezingsstrijd het onderwerp atoomenergie hoog op de agenda gezet, maar daarmee nauwelijks kiezers gemobiliseerd. Met 3,8 procent strandde de partij bij de vijf procent kiesdrempel. De indeling in twee kiesgebieden zorgde er echter voor dat de lijstverbinding Bündnis90/Grüne uit het Oosten, die op dat tijdstip nog niet met de Groenen in het westen verenigd was, met acht afgevaardigden tot de Tweede Kamer mocht toetreden.

Ook de SED opvolger PDS/Linke profiteerde van de gescheiden kiesdrempel en kreeg ondanks de nationaal behaalde 2,4 procent van de stemmen toch 17 zetels in het parlement. Dat was echter voor de vorming van een fractie te weinig. Net als Bündnis 90/Grüne kreeg de PDS enkel de status als groep toegewezen.

77,8 procent opkomst bij de verkiezingen

Relatief gering was de opkomst bij de verkiezingen in vergelijking met de eerdere parlementsverkiezingen: slechts 77,8 procent van de kiesgerechtigden bracht een stem uit.
Op 20 december 1990, 18 dagen na de verkiezingen, kwam de Duitse Tweede Kamer voor de benoeming bij elkaar. Niet in Bonn, maar symbolisch in het Berlijnse Rijksdaggebouw. De vroegere bondskanselier Willy Brandt (SPD) opende als voormalig president de eerste vergadering; prof.dr. Rita Süssmuth (CDU) werd opnieuw tot voorzitter van de Tweede Kamer gekozen.

Kohl met 378 stemmen tot bondskanselier gekozen

Op 17 januari 1991 koos de Tweede Kamer dan Helmut Kohl met 368 ja-stemmen tegen 275 nee-stemmen en negen blanco stemmen tot eerste bondskanselier in het verenigde Duitsland.
In zijn regeringsverklaring beloofde Kohl een snelle omzetting van zijn kiesbeloften: de “geestelijke, culturele, economisch en sociale eenheid van Duitsland’ alsook een vlugge gelijkstelling van de levensverhoudingen voor de mensen in de oude en de nieuwe Duitse deelstaten.

Bron
Deutscher Bundestag: Die erste Bundestagswahl im vereinigten Deutschland