Blog Allard van Gent

Vandaag wordt de Duitse schrijver, dichter, vertaler en redacteur Hans Magbus Enzensberger 93 jaar. Hij schreef ook onder het pseudoniem Andreas Thalmayr. Die gebruikte hij o.a. voor het leerzame en amusante boek “Lyrik nervt”, vrij vertaald “poëzie werkt op de zenuwen”.

Een boek voor iedereen die van mening is dat hij of zij niets met gedichten kan aanvangen, bestaat dat? Ja, dat boek bestaat en is al 15 jaar op de Duitse boekenmarkt verkrijgbaar onder de titel Lyrik nervt, vrij vertaald “poëzie werkt op de zenuwen”.

Het is een schitterend boek. Na het lezen van de allereerste bladzijde bekroop mij het verlangen dit werk te vertalen. Immers, een Nederlandse vertaling is nog niet voorhanden.

Maar het zou een reuze opgave zijn dit werk te vertalen, omdat het is gericht op de Duitse lezers met voor Duitsers herkenbare situaties uit hun schooltijd. De speelse manier waarop Thalmayr hier te werk gaat is uniek. Niet voor niets luidt de subtitel Ein Erste-Hilfe-Buch für alle, die meinen, daß sie nichts mit Gedichten anfangen können (een eerste hulp boek voor iedereen die van mening is dat hij of zij niets met gedichten kan aanvangen).

Lyrik nervt is een uitdrukking die je op ieder Duits schoolplein hoort. Poëzie is om gek van te worden, betekent het. Of poëzie werkt op de zenuwen. Want als gedichten in verbinding worden gebracht met huiswerk, interpretaties of voorbereidingen op een examen, dan is het geen wonder dat ze bij veel mensen niet zo geliefd zijn.

Maar het moet niet zo zijn dat poëzie alleen daar wordt bedreven waar leerplannen en richtlijnen hun positie bepalen. Het kan ook anders, schrijft Andreas Thalmayr op de achterflap van het boek en roept:

Poëzie is cool!
+
Poëzie komt als geroepen!
+
Poëzie is onbetaalbaar!
+
Poëzie is fitness voor het gemoed!
+
Poëzie is milieuvriendelijk!
+
Poëzie mag alles!
+
Poëzie helpt altijd!

De allereerste bladzijde van het boek zet al meteen de toon. Het is een brief van de 12-jarige Anna uit Oberkappel aan niemand minder dan mijnheer Rilke:

Zeer geachte heer Rilke,

ik heb me helaas over u geërgerd! Het is uw schuld dat ik een zesje op mijn rapport kreeg. Mevrouw dr. Schiedling, onze lerares Duits, smeet afgelopen donderdag een gefotokopieerd gedicht van u bij ons op de schoolbanken en wij moesten hierover een taak schrijven. Ik stuur u mijn tekst toe, zodat u zelf ziet wat mij bij dit gedicht te binnen is geschoten. Veel is het niet. Eerlijk gezegd, ik weet niet wat u daarbij eigenlijk gedacht heeft!
Die mevrouw Schiedling stortte zich natuurlijk meteen op mij. “Thema niet gevonden!” had ze gezegd en alles had ze met een rood potlood vol gekriebeld. Sindsdien wil ik met gedichten helemaal niets meer te maken hebben! Gedichten hangen me de keel uit! Neemt u mij niet kwalijk! Misschien kunt u er ook helemaal niets aan doen, misschien is het gewoon de schuld van die Schiedling.
Help!

Anna Jonas, Kastanienallee 12, Oberkappel

Nog een klein stukje uit het boek. Op pagina 10 stelt de auteur de vraag “Hoe weten we eigenlijk of een tekst een gedicht is of niet?”
Hij noemt het beroemde toneelstuk van Molière waarin de maker zich vrolijk maakt over een arme ‘nieuwe rijke’. Deze heer Jourdain heeft belangstelling voor een dame uit de beste kringen; hij wil haar een liefdesbrief schrijven. Maar hoe? Hij heeft een filosoof geëngageerd die hem daarbij zou moeten helpen.

De filosoof: Dat is mogelijk.
Jourdain: Iets romantisch, als het kan.
De filosoof: Vanzelfsprekend. Dacht u aan een vers?
Jourdain: Nee, nee. Absoluut geen vers.
De filosoof: Dus geen poëzie, maar gewoon proza.
Jourdain: Nee, ook geen proza.
De filosoof: U moet voor een van beiden kiezen.
Jourdain: Waarom?
De filosoof: Om de eenvoudige reden dat er niets anders is.
Jourdain: Hoezo?
De filosoof: De zaak steekt als volgt in elkaar. Als iets geen proza is, dan is het poëzie en als het geen poëzie is, dan is het proza.
Jourdain: En als je gewoon zomaar praat, wat dan?
De filosoof: Dan is het proza.
Jourdain: Dat kan niet kloppen. Als ik bijvoorbeeld zeg “Nicole, breng me mijn sloffen en leg een schone handdoek klaar – dat zou dan proza zijn?
De filosoof: Jazeker.
Jourdain: Nou ja! Dan praat ik dus al veertig jaar proza en merk het niet! Het is echt de hoogste tijd dat iemand mij dat laat weten.

Niet echt fair zoals de filosoof zijn klant bedondert, schrijft Thalmayr vervolgens. “Alleen, omdat hij een paar Griekse woorden kent waarvan de selfmade man nooit gehoord heeft. Dat kan ons natuurlijk niet overkomen. Wij hoeven slechts een boek open te slaan en al meteen weten we na de eerste blik of de regels over de hele bladzijde lopen of dat er af en toe aan de rechterkant veel lege ruimte overblijft. Voortlopende tekst: proza. In stukken gehakte regels: iedere regel een vers, dus poëzie. Maar zo eenvoudig is het nu ook weer niet. Hier hebben we bijvoorbeeld twee teksten met afgehakte regels en nu vraag ik mezelf en jullie: welke tekst is een gedicht?

1.
Een hyperlink op een website
kan daarom met een bestand overeenkomen
dat zich op een ftp-server bevindt
en per muisklik op een pc

gedownload wordt. De meeste browsers
ondersteunen bovendien
de directe toegang, ook tot andere
internetdiensten, bijvoorbeeld ftp

*2.
Vochte nevelen zien klimmen
Uit de velden, boom na boom
Worden donkere nevelschimmen
Met de vaagheid van een droom;

Laat ons dan de stille wegen
Over nachtverdonkerd land
Dolen, nieuwen daagraad tegen
Tot het licht wordt,… hand in hand.

Van poëzie is in het handboek voor computers niets te merken. Daarentegen “Avondlied” met vochte nevelen en nevelschimmen – dat klinkt helemaal naar een vers, en bovendien is het van Frans Bastiaanse, een beroemde dichter.

Alleen de afgehakte regels zijn dus niet voldoende, want anders zou je iedere willekeurige tekst zo kunnen drukken alsof het een gedicht zou zijn. En precies dat had een dichter met de naam Peter Handke ongeveer vijfendertig jaar geleden gedaan. Destijds presenteerde hij ons het volgende gedicht:

(De opstelling van de 1. FC Nürnberg op 27.1.1968… Aanvang wedstrijd: 15 uur)

Dat deed hij alleen om ons te ergeren. We hebben gelachen, maar we zijn er niet werkelijk ingetrapt.
Dus: dat de regels niet de hele pagina vullen, dat betekent nog lang niet dat het een gedicht is!

*In het boek stond het gedicht “Wünsche wie die Wolken sind” van Joseph von Eichendorff. Ik heb dit gedicht vervangen door een stuk uit het Nederlandse gedicht “Avondlied” van Frans Bastiaanse.

Lyrik nervt
Uitgeverij: Hanser Verlag
Prijs: 12 euro
ISBN: 978-3-446-24533-4