Scheveningen aan de Wannsee
Max Liebermann
Gedateerd: Dit artikel schreef ik in april 2011 in Berlijn n.a.v. een expositie. Ik woonde net een paar weken in de Duitse hoofdstad. De tekst verscheen nergens en hoopt nu op deze plek alsnog enkele lezers te vinden.
De zomerexpositie ‘Max Liebermann aan zee’ laat met meer dan 40 schilderijen, pastellen en grafieken de veelzijdigheid van de beroemde Duitse kunstschilder zien. Aan de Nederlandse kust met haar lichte zandstranden, het doordringende licht en de vele badgasten opende zich voor Liebermann eind 19e eeuw een compleet nieuwe motievenwereld. Deze tot nu toe grootste speciale expositie in de Liebermann Villa in Berlijn is nog tot 15 augustus te bewonderen.
In de zomer van 1872 reisde de 25-jarige Max Liebermann voor de eerste keer naar Nederland. Tot aan zijn 67-ste, het einde van de Eerste Wereldoorlog, is hij jaarlijks gedurende de zomermaanden in Nederland te vinden. De eerste jaren bezocht hij vooral de kustplaatsen Scheveningen, Katwijk en Noordwijk. Op zijn schilderijen is dan echter nog geen korrel zand of druppel zeewater te zien. Het duurt 20 jaar voordat hij al deze indrukken van de kust op het canvas vastlegt. Liebermann raakte in Nederland ook onder de indruk van de mensen die zwaar werk verrichtten, maar niet op een sentimentele of geïdealiseerde manier. Daarnaast schilderde hij ook graag kinderen, die in hun eigentijdse wereldje leefden.
In Laren schilderde Liebermann het landleven, de straatjes, de ambachtslieden. Hij bezocht Amsterdam, Delden , Dongen en Haarlem. Daarnaast was hij een verdienstelijk portretschilder, die net als Claude Monet, Jacobus van Looy en Isaac Israëls ‘postuum’ leerling werd van Frans Hals. Er is één schilderij uit zijn Nederlandse beginperiode waar een stukje zee in te zien is, namelijk het schilderij ‘Zwembad’. Max Liebermann probeerde hier iets uit dat leek op het werk van de genreschilders. Hij wilde bepaalde typen idealiseren. Het schilderij maakte hij destijds af in zijn atelier in Berlijn. Ontevreden over het resultaat rolde hij het doek op en knipte het later ook nog in stukken. Toevallig kwam het in handen van een verzamelaar die het liet restaureren. Het schilderij , dat 20 jaar vóór zijn zee-schilderijen ontstond, hangt nu ergens in Dallas. Het stukje zee dat op het schilderij te zien is werd er later bij de restauratiewerkzaamheden aan toegevoegd.
Pas in 1889 komt Liebermann als kunstschilder in de buurt van de zee met zijn schilderij ‘De branding’. Vanaf dat jaar begint een periode waarin de Berlijnse schilder zich toelegt op het schilderen van het strandleven met schilderijen als ‘Strand van Scheveningen'(1900), ‘De badende knapen (1902/1904)’, ‘Strandscene in Noordwijk’ (1908) en ‘Ruiter op strand’ (1911), om er maar een paar te noemen.
Liebermann was niet de eerste kunstenaar die Scheveningen schilderde. Het typische landschap werd al eerder op verschillende manieren uitgebeeld. Hij kon kiezen uit de romantische stijl, de salonschilderkunst of de genreschilderkunst in de lijn van Rudolf Jordan (Heiratsauftrag auf Helgoland). Liebermann kon zich aansluiten of afwenden. Hij koos voor het laatste en streefde naar een eigen, authentieke weergave van de natuur. De hemel en de zee gaf hij weer in diverse kleuren, in geel, in groen, in grijs, gewoon in de kleur die hij op dat moment waarnam. Een weergave volgens zijn impressie.
De bijzondere expositie in zijn voormalige zomerverblijf aan de Wannsee geeft een mooi beeld van Liebermanns overgang van het realisme naar het impressionisme. Zijn eerste strandschilderij ‘Badende knapen’ laat zien dat hij zich nu direct op het landschap toelegt en de context met de visserij vaarwel zegt. Daarnaast schildert hij graag de verschillende sociale klassen; de eenvoudige visserjongens die naakt de zee in springen met op de achtergrond de gegoede klasse, die zich in de typische strandkorven ophoudt.
Na de Eerste Wereldoorlog kwam er een einde aan Liebermanns reizen naar Nederland. Hij was 70 jaar en een man op leeftijd, zeker in die tijd. Hij liet een villa aan de Wannsee bouwen, om daar voortaan zijn zomers door te brengen en vooral veel te schilderen. Een deel van deze vooral ‘groene schilderijen’ zijn behalve in de vaste collectie in de Liebermann-Villa am Wannsee ook te bewonderen tijdens de expositie ‘Lieberman, Wegbereiter der Moderne’ (Liebermann, pionier van de Modernen), die tot 11 september in de Bundeskunsthalle in Bonn te zien is.
De expositie “Max Liebermann aan zee” laat zien welke motieven bijzonder veel indruk maakten op de schilder en neemt je mee naar de bijzondere atmosfeer die de Nederlandse kustplaatsen destijds uitademden. Naast talrijke schilderijen, pastellen en grafieken uit particuliere en openbare verzamelingen zijn er werken geleend uit het staatsmuseum in Berlijn, het Wallraf-Richartz museum in Keulen, het museum Würth Künzelsau en het museum Kunst der Westküste Föhr.
Expositie „Max Liebermann am Meer“
17 april – 15 augustus 2011
Colomierstrasse 3
14109 Berlijn
http://www.liebermann-villa.de
Dinsdag gesloten, andere dagen van 10:00 – 18:00 uur, donderdag van 10:00 – 20:00 uur
Op feestdagen geopend. Toegang 6 euro (kinderen tot 14 jaar gratis)
Max Liebermann beleefde de opkomst van het nationaal socialisme in Duitsland. Hij was getuige van de steeds grimmig wordende sfeer in de maatschappij. Toen in januari 1933 de Nationaal Socialisten in Duitsland aan de macht kwamen, marcheerden de nieuwe machthebbers langs zijn huis nabij het Brandenburger Tor in Berlijn. Liebermann sprak toen, in onvervalst Berlijns accent, de vaak geciteerde woorden: “Ik kan niet zo veel eten als dat ik nu kotsen moet (Ich kann gar nicht so viel fressen, wie ich kotzen möchte). Twee jaar later stierf hij. Acht jaar daarna werd zijn 85-jarige vrouw uit haar bed gelicht om afgevoerd te worden naar een concentratiekamp. Enkele uren voordat de politie haar wilde afhalen pleegde ze zelfmoord in de woning in Berlijn. Op de muur van het huis aan de Pariser Platz is een gedenksteen ter nagedachtenis aan Martha Liebermann aangebracht.
Blog Allard van Gent 