Blog Allard van Gent

Het mooiste boek van de 20e eeuw. Zo noemt de Nederlandse schrijver Maarten ’t Hart het boek Het eiland van het tweede gezicht van de Duitse schrijver Albert Vigoleis Thelen. Niemand minder dan Thomas Mann beschouwt het als ‘één van de grootste boeken van de 20ste eeuw’. Niet voor niets worden beide schrijvers geciteerd op de boekomslag. Ondanks deze loftuitingen blijft zowel het boek als de schrijver in Duitsland en de Lage Landen relatief onbekend.

Beatrice en Vigoleis in Auressio in 1937 (©Leo Fiethen)

Levensloop Albert Vigoleis Thelen wordt in 1903 in het Niederrheinische Süchteln geboren. Hij breekt het gymnasium af en volgt een opleiding tot machinebankwerker. Na een baan als technisch tekenaar bezoekt hij de textielvakschool in Krefeld en begint in 1925 aan de studies Duits, filosofie en kunstgeschiedenis aan de universiteit van Keulen. Een jaar later stapt hij over naar de Westfaalse Wilhelms-Universiteit in Münster en volgt perswetenschap en Nederlands als bijvak. In zijn studententijd neemt hij de naam Vigoleis aan, afgeleid van Wigolois, de ridder van de beroemde Ronde Tafel in de Arthurlegende. Zijn Zwitserse vriendin en toekomstige vrouw Beatrice Bruckner leert hij in 1928 tijdens de Internationale Presseausstellung Pressa in Keulen kennen.

Van 1928 tot 1931 werkt hij op de kippenfarm van zijn oudere broer Joseph. Als hij later samen met zijn vriendin Beatrice een paar maanden in Amsterdam woont, ontvangen ze een telegram uit Mallorca van Beatrice’ broer Zwingli. Hij schrijft dat hij op sterven ligt. Thelen en Beatrice stappen in 1931 op de boot en blijven veel langer dan de geplande paar weken op het Spaanse eiland. In 1934 trouwen ze in Barcelona. In 1936 vluchten ze noodgedwongen voor de Spaanse fascisten en de Duitse nazi’s naar het Zwitserse Auressio. In 1939 gaat het vanuit Zwitserland naar Portugal waar de Portugese dichter Teixeira de Pascoaes ze welkom heet op zijn wijngoed. Hier blijven ze tot 1947. Daarna verhuizen ze naar Amsterdam. In 1954 volgt een kort oponthoud in Locarno, gevolgd door een langer verblijf in Ascona. In 1986 huren ze een woning in een verzorgingshuis in het Duitse Viersen-Dülken waar Thelen in 1989 op 85-jarige leeftijd overlijdt. Beatrice overlijdt drie jaar later.

Het eiland van het tweede gezicht
Albert Vigoleis Thelens is 50 als zijn debuutroman Die Insel des zweiten Gesichts. Aus den angewandten Erinnerungen des Vigoleis verschijnt. Het boek van 1.000 pagina’s noem ik van nu af aan Die Insel. Aan de hand van correspondentie is ervan uit te gaan dat Thelen zijn meesterwerk tussen 1951 en 1953 schreef. Thelen was een geniale verteller. In Amsterdam luisterde uitgever Geert van Oorschot naar de verhalen en hij vond het de hoogste tijd dat Thelen zijn Mallorcaanse avonturen op papier zette. Thelen kwam vervolgens met 1.500 pagina’s op de proppen. Dat was wel erg veel, vond Van Oorschot. Het boek werd tot 1.000 pagina’s ingekort. De zoektocht naar distributiekanalen in Duitsland verliep stroef. In 1953 wilden veel Duitsers niets meer weten over de oorlog. “Een boek waarin nazi’s voorkomen of het thema nationaalsocialisme, daar had niemand zin in”, legt Jürgen Pütz uit. Deze Duitse literatuurwetenschapper schreef een proefschrift over Albert Vigoleis Thelen dat in 1990 onder de titel Doppelgänger seiner selbst in boekvorm verscheen. Uiteindelijk is het Peter Diederichs die interesse toont. “Feitelijk nam zijn vrouw de beslissing. Zij zei: ‘Och, laten we een keer zoiets doen’”, zegt Pütz. Zonder Van Oorschot zou Die Insel nooit verschenen zijn. Hij had een speurneus. Daar is Pütz van overtuigd.

“Waar gaat deze kolossale roman over? De vraag naar een verhaallijn ketst volledig af op de bonte wereld waar de lezer mee te maken krijgt.” Dat schrijft de Nederlandse literatuurwetenschapper Hans Ester in het Nederlandse literatuurtijdschrift De parelduiker dat in 2015 een themanummer aan Albert Vigoleis Thelen wijdt. Die Insel bestaat uit een mengeling van tragiek en humor. Dat is volgens Pütz typisch voor grote literatuur. Het boek is een liefdesroman, avonturenroman en schelmenroman ineen. Het spanningsveld tussen autobiografie en fictie is bijzonder. “In mijn proefschrift heb ik er honderd pagina’s over geschreven. Thelen speelt ermee, permanent. Dat is ook een grappig en humoristisch element. Een ander element wat volgens Pütz tot het succes bijdroeg, is de distantie. Thelen schrijft 20 jaar na zijn oponthoud op Mallorca over zijn belevenissen op het eiland. “Als je vandaag naar jezelf als kind kijkt, dan heb je een heel andere blik dan wanneer je vandaag kijkt naar wat je gisteren gedaan hebt. Die distantie is ongelooflijk belangrijk.”

Vertaling
Onder de titel Het eiland van het tweede gezicht verschijnt in 2004 bij de Nederlandse uitgeverij Signature de vertaling van Wil Boesten. De Nederlandse media reageren enthousiast. “Op elke pagina knalt het volle leven je tegemoet”, schrijft Andrea Kluitmann in de Volkskrant. “Tien, hooguit twintig bladzijden zijn er nodig om Vigoleis te leren kennen. De openingsscène spreekt al boekdelen”, meldt Wil Rouleaux in het Nederlandse dagblad Trouw. Op YouTube is de Nederlandse schrijver Maarten ’t Hart aan het woord: “En het is een wonderbaarlijk boek. Het is geestig, het is humoristisch, het is bijzonder, het is een pittoreske roman. Je weet niet wat die man allemaal overkomt. Hoeren, een huis zonder dak, één en al narigheid maar hij blijft in een goed humeur.” Bovendien wijdde Maarten ’t Hart in zijn boek De som van misverstanden een fraai hoofdstuk aan Thelen. Hierin beschrijft hij o.a. zijn bezoek aan de schrijver en Beatrice in Lausanne.

In 2013 verschijnt bij Home Academy een nieuwe heruitgave, inclusief een uitgebreide inhoudsopgave, een register en een nawoord van Wil Boesten. Hij schrijft hierin dat Van Oorschot wel van plan was een Nederlandse Insel uit te brengen, maar dat Thelen vanwege kostenoverwegingen zijn boek dan flink moest inkorten. De schrijver reageerde woest over dit voorstel tot ‘castratie’. Ook beschrijft Boesten hoe Alexander Schwarz, een Duitse uitgever in Nederland, hem benaderde en zei dat hij de enige is die het boek zou kunnen vertalen.

Taalgebruik
Wil Boesten geeft in zijn nawoord bovendien fraaie voorbeelden waar hij als vertaler tegenaan loopt, want Thelens taalgebruik is uniek. “Het wemelt in de tekst van de taalvermommingen, van de associatieve verbanden, samenstellingen, neologismen en verwijzingen, van woordcombinaties waarbij Duits, Nederlands, Spaans, en een handvol andere levende en dode talen en dialecten worden ingezet”, stelt Boesten. Pütz memoreert daar ook aan: “Van Oorschot, de Duitse uitgever Diederichs en de lectoren hebben gezegd, wat is dat dan?! Ze wilden alles corrigeren. En Thelen zei dan ‘kijk, dat woord bestaat, dat woord bestaat ook, dat woord ook’. Veel woorden vind je terug in het Großen Wörterbuch der Brüder Grimm.” Pütz werkt momenteel aan een Vigoleis-woordenboek waarin hij 3.00-5.000 woorden wil opnemen.

Jan Greshoff & Thelen in Palma de Mallorca 1935

Nederland
Thelen was jarenlang bevriend met Hendrik Marsman, Victor van Vriesland, Albert Helman, Menno ter Braak, E. du Perron en vele anderen. Dat schrijft Adriaan Morriën op de eerste pagina van zijn 24 pagina’s tellende boekje Op bezoek bij Albert Vigoleis Thelen. In het interview met Morriën zegt Thelen dat hij Het afscheid van de wereld in drie dagen van Victor van Vriesland had vertaald en hem die vertaling had toegezonden. “Hij had mijn werk doorzien en er 1.197 fouten in ontdekt, die had hij genummerd. Eerst schrok ik er geweldig van, maar later leek het mij bemoedigend. Een man die het zo druk had en toch de moeite had genomen zoveel fouten op te speuren, moest wel iets in de vertaling zien.” Vanuit Mallorca schrijft Thelen zijn eerste ‘hoerenbrief’ aan Van Vriesland. Deze classificatie is volgens Pütz van Thelen zelf afkomstig. Hij beschrijft in die brieven prachtig en humoristisch over de taferelen die hij beleeft met Beatrice’ broer Zwingli die samenwoont met de hoer Maria del Pilar. De hoerenbrieven werden onder de Nederlandse letterkundigen gekopieerd en rondgestuurd. Voor Hendrik Marsman was de brief reden om Thelen op Mallorca te bezoeken. Met Marsman werkte Thelen later aan een vertaling van de Portugese dichter en mysticus Teixeira de Pascoes. Eén van Thelens beste vrienden was de schrijver Lou Lichtveld (pseudoniem: Albert Helman). Thelen vertaalde Suriname, geboorte van een nieuw volk, dat in 1957 onder de titel Surinam. Neues Leben auf alter Erde bij uitgeverij S. Fischer verscheen. Lichtveld was ook degene die Thelen in contact bracht met Slauerhoff. De vertaling van de roman Het verboden rijk was in 1932 af, maar verscheen pas 54 jaar later.

Gruppe 47
Na de Tweede Wereldoorlog nodigt de Duitse schrijver Hans Werner Richter onbekende Duitstalige schrijvers uit voor te dragen uit hun werk. De Nederlandse schrijver Adriaan Morriën vraagt aan Thelen om Die Insel voor te stellen. De 50-jarige Thelen wordt met een vijandelijke en gedistantieerde houding door Richter welkom geheten. Al bij het ontbijt drijft hij de spot met het door Thelen meegebrachte omvangrijke werk. Na afloop verschijnt Richter achter het spreekgestoelte: “En dat is een emigrant en daarom is het emigrantenduits. Dat moet natuurlijk, als zoiets überhaupt zou verschijnen…” Op dat moment roept de ook aanwezige Van Oorschot er volgens Thelen tussendoor ‘Verschijnen zou? (…) Wel, het verschijnt bij mij!’ Daarop zegt Richter weer dat het dan natuurlijk wel bewerkt moet worden. In 2007 vertelt de destijds aanwezige schrijver Martin Walser tijdens een t.v.-uitzending op Phoenix dat Hans Werner Richter er volledig naast zat met zijn gevoel voor het boek. Die Insel is één van de grootste prozaboeken die er bestaan, vindt Walser. De schrijver Alfred Andersch zou nog gezegd hebben: “Beheers je, Hans Werner Richter’. Volgens Pütz had Van Oorschot een neusje voor literatuur, Gruppe 47 niet. Die groep stond voor kaalslagliteratuur, andere literatuur dan voor de oorlog. “De bomen moeten kaal worden geslagen”, legt Pütz uit. “Alleen de stam mag nog blijven staan. En toen kwam Thelen. Dat was geen kaalslag, hij had een heel oerwoud meegenomen”, zegt hij lachend. “Ik heb in mijn nawoord geschreven, met regendruppels hadden ze kunnen leven maar er kwam onweer.”

Bahßetup
Dat is de titel van het tweede grote boek dat Thelen schreef en dat in 2018 in het Nederlands verschijnt. Met crowdfunding haalde het Thelen Genootschap voldoende geld binnen om Bahßetrup in het Nederlands uit te geven. Wil Boesten werkt aan de vertaling. Dit boek is anders dan Die Insel. De held is weliswaar weer een schrijver en heet ook Vigoleis, maar dan heb je het qua gelijkenissen wel ongeveer gehad. In Die Insel beslaat de handeling meerdere jaren, terwijl Vigoleis in Bahßetup de Braziliaanse rechtsgeleerde professor dr. da Silva Ponto slechts een paar dagen als vertaler en begeleider ten dienste staat. Voor de Nederlandse lezers is het interessant, omdat de handelingen zich in Amsterdam en Den Haag afspelen. In Bahßetup komen veel minder personages voor dan in Die Insel. De titel verwijst naar de scene waarin de Braziliaanse rechtsgeleerde aangeeft graag in bad te willen (bathtub) en Vigoleis dit voor zijn naam houdt. Vervolgens noemt hij de man “der Schwarze Herr Bahßetup.” Thelen dwaalt hier nog vaker af dan in Die Insel. “Eigenlijk komt hij uit de traditie van de mondelinge vertellers. Hij is een mondelinge verteller. Vandaar dat afdwalen. Als iemand reageert, een gesprekspartner, als hem iets te binnenschiet, dan dwaalt hij af”, aldus Pütz.

Prijzen
In 1954 werd Die Insel met de Fontane-Preis onderscheiden. Veel mensen vragen zich af waarom hij geen andere prijzen won. Pützke meent dat hij een één-boek-schrijver is. “Maar als je dat als negatief beschouwt, is Cervantes dan een één-boek-schrijver of is het wereldliteratuur? Is Moby-Dick dus Herman Melville een één-boek-schrijver of is het wereldliteratuur? Ik vind Bathetupp wel zwakker dan Die Insel, maar als je een boek van dat kaliber hebt geschreven, dan zou dat voor mij voldoende zijn als levensprestatie. Die Insel was zijn geluk en zijn probleem. Hij kon dat niveau niet meer bereiken. Cervantes had ook toneel geschreven maar hoe kun je nogmaals een tweede Don Quijote schrijven? Dat gaat niet. Daarom heeft Thelen zich ook teruggetrokken, ondanks de positieve recensies over Die Insel”, legt Pütz uit.  Thelen schreef ook veel gedichten, maar was tevens een meester in het verbranden van zijn werken.

Verzameling
Leo Fiethen is verzamelaar van Thelens werk en diens privé-spullen. Hij komt als nieuwsgierige lezer met de schrijver in contact. Fiethen bezoekt Thelen en Beatrice regelmatig in Viersen-Dülken. Op Thelens 85e verjaardag stelt hij een paar manuscripten ter beschikking die Fiethen na afloop mag behouden. Tot diens verzameling behoren ook twee pagina’s uit Gottlosigkeit Gottes, het nooit verschenen vervolg op Die Insel. Het manuscript lag in een koffertje en werd op wens van de schrijver na zijn dood vernietigd. Na het overlijden hielp Fiethen Beatrice bij het opruimen van alle documenten en vond de twee bladzijden. “Er dook nog een ruwe inhoudsopgave op. Die was, net als die twee pagina’s, ook genummerd. Toen wist ik zeker dat het twee bladzijden uit het manuscript zijn”, zegt Fiethen, die de grootste Thelen-verzamelaar ter wereld is, gevolgd door Jürgen Pütz. De dit jaar in Viersen gehouden Thelen-expositie bestond dan ook vrijwel geheel uit spullen van Fiethen.

Film
Tijdens het lezen van Die Insel heb ik vaak enorm gelachen en dacht ik soms aan Fellini. Dat vertel ik aan Pütz. “Apropos Fellini, schrijft u dat op, dat Die Insel verfilmd dient te worden. Waarom is dat boek niet verfilmd? Het materiaal is toch zo bont, sappig en interessant. Seks, crime, alles zit erin. En dan die knaagbestendige hangbibliotheek!” Hij doelt daarmee op de uitvinding van Vigoleis die samen met Beatrice in een cel van de Toren met het uurwerk woont, het bordeel dat wordt gerund door Arsenio, de reus ‘die met één vuist een hele troep vijanden neer zou kunnen slaan’. Een mooie scene nog om mee af te sluiten: “Tussendoor lyrische aderlatingen, satirische strofen en duistere ballades: het kwam allemaal aan een lijn te hangen waar het aan de lucht kon drogen als droogvlees uit Graubünden. De ratten snuffelden, maar niet vanwege de gedichten, daar kan ik me helaas niet op beroemen. Er bungelden immers ook etensresten en eetbare voorraden aan de touwen, die niet zo strakgespannen waren dat de beesten eroverheen hadden kunnen trippelen. Op de vitale knooppunten waren door middel van conservenblikken zelfs onneembare hindernissen aangebracht. Dat ergerde het gebroed, maar ze vonden er iets op. Ze kozen voor een omweg die helder inzicht en denken verried: staand op de schotten knaagden de ratten de lijnen door. Op een nacht kwam heel de rommel op verschillende plaatsen naar beneden. Het slapende mensenpaar werd erin meegesleurd, alles lag kriskras door elkaar. Het was weer net als bij Pilar op de avond van de verdrijving. Van de lijnen waaraan alleen literatuur hing, was er niet een aangetast! Maar aangezien ik mezelf toch als intelligenter beschouwde dan de meest onbeschaamde rattenslimmerik op Arsenio’s hoerenhoeve, zon ik op een manier om van ze af te komen en bedacht, met mijn wijsvinger tegen mijn voorhoofd: ijzerdraad. Op mijn bedeltochten vond ik nooit zulke lange stukken dat ik de bespanning helemaal van metaal had kunnen maken. Dus behielp ik me met eindjes draad die ik zou kunnen vastknopen, een flessenhals er overheen geschoven en dan wil ik de rat wel eens zien die zich dan nog het touw op waagt! Stralend liet ik Beatrice mijn vinding zien: een knaagbestendige hangbibliotheek!” Inderdaad, de hoogste tijd voor een film! Deze tekst verscheen in uitgave 366 van Kunsttijdschrift Vlaanderen (jaargang 66, november 2017).

Koop Het eiland van het tweede gezicht (via bol.com)

Mijn bijdragen in Kunsttijdschrift Vlaanderen zijn ook na te slaan in de Openbare Bibliotheken Vlaanderen. Wim Brands (†) praat over Het eiland van het tweede gezicht van Albert Vigoleis Thelen. Klik op onderstaande afbeelding om de video (01:09) te bekijken.